Siguria e grave – midis patriarkalizmit në familje dhe patriarkalizmit të shtetit

Është prill, 2012. Të ftohtit që kishte lënë dimri shtrihej nëpër zyrat e strehimores. Mana hap derën, hyn ngadalë, mundohet të buzëqeshë dhe ulet në një skaj të karriges. “Fmitë i lashë te gratë”, thotë ajo, duke menduar për gratë e tjera të strehimores, viktima të dhunës, si ajo vetë. Rrobat e zeza e bëjnë të duket edhe më e dobët. Flokët i ka të mbledhura nga pas, përveç një tufe që i bie faqeve e ajo me automatizëm i gjen vend pas veshit. Me shikim të përhumbur tërheq pjesët e përparme të bluzës njërën mbi tjetrën dhe lidh duart. Ndoshta nuk është fresku i motit që e bën të struket, ndoshta as prania ime,  por frika me të cilën ajo jeton, imazhet e dhunës së përjetuar. Kështu është rritur Mana, që të struket, të mos marrë shumë hapësirë, të mos flasë shumë, të mos flasë me zë, të mos ankohet, të mos kërkojë, të mos i dëgjohet zëri. Kur u martua, iu morën të gjitha, edhe mbiemri, edhe zëri, edhe trupi dhe, për pak, edhe jeta. Mana kishte ardhur për të katërtën herë në këtë strehimore, bashkë me dy fëmijët e saj nën moshën gjashtë vjeç.  Përgjatë dhjetë vjetëve martesë, Mana nuk kishte përjetuar çaste qetësie, dhuna prej burrit të saj kishte qenë e përditshme.

_________

Dhuna fizike nuk nisë një ditë të bukur me diell e fllad pranveror,  por rëndom fillon me grindje, me një të ngrehur flokësh, me një shuplakë, e cila nganjëherë përfundon edhe me vrasje. Në Shqipëri, në vitin 2012, Gazeta Shqip raporton për 24 gra (http://gazeta-shqip.com/…/xhelozia-nderi-dhe-ekonomia…/). Ndërkaq brenda vitit 2013, u vranë 27 gra (http://www.panorama.com.al/…/27-femrat-qe-nuk-munden…/).  

Shumica e këtyre vrasjeve, sipas gazetave, janë kryer për motive xhelozie në një kontekst varfërie të skajshme. Në muajin qershor 2014, në Dibër, babai vrau vajzën shtatzënë për arsye se – sipas atij – ajo i mori nderin familjes. Në muajin korrik, kronikat e zeza raportojnë për dy vrasje të shumëfishta, (Fier dhe Korçë), një vrasje e një të miture (Sarandë), tentim vrasje, përdhunime e rrëmbime grash. Në muajin gusht: vrasja makabre e një gruaje në Berat, pastaj rasti skandaloz i tentimit për shpërdorim seksual të një të miture nga zyrtari i bashkisë së Sarandës. Në Kosovë, më 25 gusht, një burrë rrahu bashëkshorten e tij shtatzënë e si pasojë i vdiq fëmija tetëmuajsh në bark. Me datën 27 gusht, shefi i policisë së Velipojës në Shqipëri, arrestohet për shkak se kishte kërkuar favore seksuale nga një grua, e cila kishte denoncuar burrin e saj për dhunë ndaj saj, dhe se me përmbushjen e favorit, ai do ta mbronte nga burri i dhunshëm.  Vetëm në muajin shtator: në Lezhë, një vajzë 17 vjeçare denoncon të atin që e kishte përdhunuar seksualisht me vite, pastaj bën vetëvrasje. Pastaj, në Tiranë burri plagos gruan e tij me armë pastaj bën vetëvrasje, dhe së fundi me 7 shtator, burri lëndon gruan brutalisht duke ia kafshuar hundën.

Sipas raportit të 2014-ës ‘Dhuna ndaj gruas: një anketë në nivelin e EU-së’,  të Agjensionit Evropian për të Drejta Themelore (AEDTH), në shtetet e EU-së, një në tri gra (33%), prej moshës 15 vjeç e tutje, ka përjetuar dhunë fizike dhe/ose seksuale, ndërkaq një në 20 gra është përdhunuar.  Forma më e shpeshtë e dhunës fizike është shtyerja, goditja me shuplakë, tërheqja/kapja, ose ngrehja e flokëve. Një në tri gra (32%) ka përjetuar dhunë psikologjike nga partneri i saj. Format më të zakonshme janë: poshtrimi në publik apo hapsira private, ndalimi i saj të del nga shtëpia apo ngujimi në shtëpi, frikësimi apo kërcënimi ndaj saj apo personave të dashur të saj, detyrimi i shikimit të materialit pornografik. (http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaë-survey-main-results-apr14_en.pdf).   

Sipas raportit Femrat dhe Meshkujt në Shqipëri,  të Institutit të Statistikave të Shqipërisë,  53%  të femrave midis moshës 18-55 vjeçe të cilat kanë qenë ose janë të martuara apo në bashkëjetesë, kanë përjetuar dhunë në familje (INSTAT, 2013).

Në Kosovë, të dhënat nga Policia e Kosovës (PK), deri në shtator të vitit 2012, tregojnë 650 raste.  Sipas databazës së Policisë nga viti 2006 – 2013, shifrat tregojnë ulje të numrit total të rasteve të dhunës në familje, përveç vitit 2011. Për shembull në vitin 2006, numri total i rasteve të raportuara është 1370. Për vitin 2010 dhe 2011, PK ka nxjerrë të dhënat në bazë të gjinisë dhe sipas këtij regjistrimi, në vitin 2010 numri i rasteve të raportuara është gjithsej 944 – me 764 femra, 190 meshkuj. Ndërsa për vitin 2011, numri total është gjithsej 1042 – 813 femra, 239 meshkuj.  Naime Sherifi – drejtoreshë në Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve në Prishtinë dhe Nazife Jonuzi – drejtoreshë në Qendrën për Mbrojtjen e Grave dhe Fëmijëve në Gjilan, konsiderojnë që numri i rasteve të dhunës në familje është më i madh se sa numri që raportohet, për shkak të rasteve që nuk raportohen në polici dhe shkojnë drejt në strehimore, apo nuk raportohen kurrë në asnjë institucion.

Në Kosovë, vetëm rastet e skajshme të dhunës raportohen në polici, ndërkaq goditja me shuplakë, kryesisht, nuk konsiderohet dhunë. Dhuna ndaj grave, apo vrasjet e tyre, vazhdojnë të jenë ndër ato çështje të cilat nxjerrin në sipërfaqe paradoksin mbi ‘moralin’ dhe mbi (siç thuhet) ‘familjen e shenjtë’ në shoqëritë shqiptare. Me gjithë përpjekjet që kjo çështje të mbulohet e të hidhet mënjanë, ajo mbetet punë e parë e shumë organizatave të grave, si në Kosovë ashtu edhe në Shqipëri. Me gjithë punën e madhe që bëjnë këto organizata, një problematikë që unë nuk shoh se goditet sa duhet në sferën publike, është pranimi se rrënja e këtij problemit është mendësia patriarkale. Shoqëria shqiptare, këtej e andej kufirit, ka aq shumë probleme ekonomike e ndotësi politike e mafioze, dhe duke qenë shoqëri patriarkale, siguria e grave, nuk trajtohet me prioritet. Patriarkalizmi, duke qenë pjesë e dinamikave të jetës familjare, vazhdohet përmes institucionit të familjes.  Në mungesë të shteteve funksionale, të mbytura në varfëri e korrupsion, burrat marrin drejtësinë në duart e veta dhe në emër të mbrojtjes së njëfarë ‘nderi’ e të njëfarë ‘morali’, abuzojnë me gratë me qëllim që të vazhdojnë të vënë nën kontroll mendjet dhe trupat e tyre. Në shoqëritë tona, jeta e qytetarëve, në përgjithësi, nuk vlen gjë, por jeta e grave, në veçanti, nuk vlen edhe më hiç. Prandaj trajtimi dhe zgjidhja e problemit të dhunës ndaj grave hidhet sa andej e sa këndej, midis traditës dhe ligjit. E vetëdijshme që kjo temë është e ndërthurur me shumë faktorë ekonomik, social e politik, në këtë artikull jam përpjekur të shtroj diskutimin mbi dhunën ndaj grave, duke analizuar disa nga karakteristikat dhe praktikat e patriarkalizmit në familje dhe shtrirjen e tyre në institucione publike.

Patriarkalizmi zë fill në familje

Dukshmëria më e madhe e grave në sferën publike dhe sukseset e tyre në ngjitjen në pozita vendimmarrëse në qeveri, në sektorin publik apo privat, pas luftës në Kosovë, përdoret si argument se, – ‘problemi i grave’ është zgjidhur dhe se çështjet gjinore, gabimisht të kuptuara si vetëm çështje e të drejtave të grave, konsiderohen si passé e të panevojshme. Në të vërtetë gratë vazhdojnë të jenë kategoria më e pambrojtur. Në familjen patriarkale, gratë trajtohen si pronë private. Udhëheqësja e Njësitit kundër Dhunës brenda Policisë së Kosovës, Tahire Haxholli, thotë se ne fillim të vjetëve 2000, çështja në të cilën është dashur të punohet më së shumti ka qenë që çështja e dhunës në familje të mos konsiderohet si çështje private, por si çështje publike. Haxholli e ilustron këtë me rastin e një burri i cili kishte refuzuar ndërhyrjen e policisë në mbrojtje të gruas së tij, duke u thënë  ‘s’keni punë ju, edhe e due edhe e rrehi, e jemja asht’. Me gjithë punën e tyre, kjo çështje nuk do të thotë se vjetëve të fundit është zgjidhur tashmë. Dhuna, dhe të kuptuarit e saj si çështje private e kryefamiljarit si në rastin e përmendur, është derivat i patriarkalizmit e që sipas një shpjegimi të thjeshtëzuar është ‘sistemi në të cilin burrat kanë kontroll mbi institucionet më prestigjioze shoqërore, kulturore, politike ekonomike në shoqërinë ku jetojnë’ (Dictionary of Anthropology, 1997). Mendësia dhe praktikat patriarkale mësohen brenda familjes dhe pastaj edhe në tjerat rrethe të socializimit. Familja shqiptare i takon formave të njësisë familjare si institucion në të cilën përveç qëllimit të riprodhimit, pushteti dhe kontrolli lidhë njerëzit në një bashkësi me lidhje gjaku nga ana e babait.  Natyrisht që anëtarët e bashkësisë lidhen edhe nga dashuria dhe kujdesi, por duke qenë nën kontrollin patriarkal (të cilit i bashkëngjitet presioni shoqëror), kjo e fundit shpesh fiton mbi dashurinë dhe kujdesin.

Familja shqiptare, e konsideruar si institucioni më i rëndësishëm në shoqëri, është patrilinieare dhe patrilokale. Patrilienare do të thotë se gjaku, mbiemri dhe prona njihen dhe pranohen nga vija e babait. Ndërkaq patrilokale tregon se vajza kur martohet zhvendoset në shtëpinë e burrit. Këto janë ndër elementet kryesore që identifikojnë familjen në Ballkan (Reineck, 1991; Kaser, 2008). Në shoqëritë shqiptare, asnjë nga këto elemente nuk ka lëvizur, ose nuk ka lëvizur në atë mënyrë  që patriarkalizimi mos t’i ketë themelet kaq të fuqishme në familje; apo dhuna në familje, të ketë një rrugëdalje të favorshme për gratë. Do të përpiqem t’i kontekstualizoj këto aspekte në shoqërinë në Kosovë, duke mos thënë që kjo është karakteristike vetëm për Kosovë, por duke e përshkruar se si kjo funksionon brenda shoqërisë shqiptare, me karakteristikat e veta patriarkale, në rastet e dhunës ndaj grave.

 Aspekti i trashëgimisë: 

Gratë, me përjashtime të vogla, nuk janë pjesë e trashëgimisë.  Sipas Agjencisë Kosovare të Statistikave, konkretisht sipas të dhënave mbi regjistrimin e popullsisë, vetëm 8.4 % të grave posedojnë pronë. Kjo përqindje jashtëzakonisht e ulët, nga të dhënat e paraqitura, nuk dihet a është pronë e trashëguar nga prindërit apo prona e blerë nga vetë gratë. Gratë tradicionalisht nuk marrin hise nga prona e babait e cila ndahet në mënyrë të barabartë midis vëllezërve. Kjo arsyetohet më së shpeshti me idenë se kur ato të martohen, ato gëzojnë hisen e bashkëshortit të saj apo familjes së tij me të cilën ajo jeton. Nëse gratë e realizojnë të drejtën e tyre në trashëgimi, të garantuar me ligj, konsiderohet se ajo “ia ka marrë vëllaut hisen” dhe se realizimi i kësaj të drejte, shpesh paguhet me çmim shoqëror e që përkthehet në stigmatizim nga rrethi, izolim dhe leçitje nga vëllezërit. Edhe në rajonet ku feja islame është më e praktikuar, në bazë të së cilës gruaja duhet të trashëgojë gjysmën sa trashëgon vëllai i saj, ky obligim nuk përfillet dhe përfillet tradita kanunore, e cila nuk e sheh gruan si trashëgimtare të pronës.

Me gjithë kompleksitetin e termit ‘traditë’, në këtë tekst i referohem praktikave që janë trashëgimi kanunore si çështja e trashëgimisë së pronës apo në përgjithësi mendësisë kanunore që i sheh gratë ‘si shakull për me bajtë’ (Kanuni i Lekë Dukagjinit, botimi 1989, fq. 37); dhe praktikave që vijnë nga religjionet apo interpretimeve mbi to. Kanuni, marrë në tërësi, është një temë shumë e ndërlikuar që mbetet të hulumtohet më thellë e më gjërë në të ardhmen, ndërsa në këtë tekst, përpiqem të vë në spikamë vetëm ato anë që kanë të bëjnë me lejimin e arsyetimin që i bëhet përdorimit të dhunës. Përgjatë viteve, veprime të paligjshme e të liga i janë mveshur Kanunit duke e shtrembëruar dhe duke e bastarduar atë apo duke e marrë si referencë të veprimeve të cilat edhe vetë Kanuni i ndëshkon. Megjithëkëtë, nuk mund të mos vihet në sipërfaqe që patriarkalizimi, në kontekstin tonë shoqëror, ndërthuret me kodet e Kanunit, dhe religjionin. Sa i përket dhunës ndaj gruas, sipas versionit të mbledhur e të shënuar prej klerikut të krishterë, Shtjefën Gjeçovit, (botimi i 1989-ës), “burri nuk ka táger mbí jetë të grues”, por në anën tjetër, sipas të të njëjtit kod kanunor, burri mund ta vrasë gruan për:  a) kurvní; b) mik të prém.’ (ibid; 39). Në Nye e Njizetetetë shkruan se burri mund të përdorë dhunë mbi gruan, pa rënë në faj sipas Kanunit, dhe se prindërit e saj nuk i kërkojnë përgjegjësi burrit të saj për këto raste (ibid; 37).  Ndërsa në Nye e Tridhjeteparë, shkruan se për hajni dhe vjedhje e plaçkitje, burri ka mundësi ta lëshojë gruan, por nuk ka të drejtë të përdorë dhunë mbi të (ibid; 39).

Në Nye i Tridhetekatërt, gjithashtu shkruen se ‘Burri ká tager: a) me kshillue e me qortuen gruen; b) me rrahë e me li∂hë gruen e vet, kúr të mbërríjë me ia përbuzë fjalen e ur∂hnit’ (ibid: 43). Dispozita të tilla ndëshkuese, për të njëjtat vepra, nuk vlejnë për burra. Pra, Kanuni nuk e parasheh që burrat ta kenë “fishekun në shpinë” për të njëjtat vepra. Ngjashëm me aspektin e religjionit, edhe këtu është problematike të spjegohet kompleksiteti që ky aspekt ka, në nji paragraf të vetëm. Në librat e shenjtë, në Kuran apo Bibël, megjithë porositë ku kërkohet që burrat të sillen mirë me gratë, paragrafet tjera ose e legjitmojnë dhunën ose tregojnë që gratë duhet t’i binden pushtetit të burrave. Për shembull në Kuran, pjesa kur flitet për dhunën ndaj gruas: “Sa i përket grave që ju i druheni mosbindjes dhe sjelljes së keqe nga ana e tyre, këshillojini, (e, nëse kjo s’bën dobi) mos i pranoni në shtrat dhe (në fund) i rrihni ato (lehtas). Por, nëse ato ju binden, atëherë mos i ndëshkoni më. Allahu, me të vërtetë, është i Lartësuar dhe i Madhëruar” (Nisa 349). Apo në Bibël thuhet – Efisianëve: 22. Gratë le t’u binden burrave të vet sikurse Zotit. 23 Sepse burri është kryet e gruas sikurse edhe Krishti është kryet e Kishës ‑ Ai, Shëlbuesi i Trupit. 24 Pra, sikurse Kisha i nënshtrohet Krishtit, ashtu edhe gratë le t’u binden burrave të vet në gjithçka. Nga ana e njerzve të fesë, apo besimtarëve, rëndom thuhet se këto duhet shikuar brenda kontekstit dhe se problemi qëndron te përkthimet e gabueshme dhe keqinterpretimet. Sido që të jetë, nuk mund të vihet në diskutim, që religjionet abrahamike janë patriarkale. Ato, kryesisht identitetin gjinor të gruas e ndërtojnë mbi një determinizëm biologjik, dhe interpretimeve të cilat u përshtaten normave patriarkale. Ndërsa sa i përket dhunës, format ndëshkuese për gratë, edhe këtu, për të njëjtat vepra, nuk vlejnë edhe për burra.

Për të vazhduar te çështja e trashëgimisë, një nga arsyetimet tjera më të shpeshta pse grave nuk u lihet, apo pse gratë vullnetarisht nuk marrin hise, është ajo se më këtë, siç thuhet, ajo lë hapur derën për të bërë vizitën të prindërit. Tradicionalisht pasi të martohen, dy herë në vit, nga dy e më shumë javë bijat bëjnë vizitë te prindërit, apo te vëllezërit, nëse prindërit kanë vdekur. Sidomos pas luftës, kjo praktikë nuk përfillet më. Me mundësinë e qarkullimit më të lirshëm, gratë mund të bëjnë vizita të shkurta gjatë ditës por edhe “e pamja” te prindërit është me më pak ditë se që ka qenë më herët. Po ashtu, tradicionalisht, prindërit dhe vëllezërit, janë të obliguar që në rast të ndarjes bashkëshortore, të kujdesen për motrën. Problemi qëndron në një se sa praktikisht kjo është e realizueshme në ndryshimet e pas luftës në familje dhe përgjithësisht në shoqëri. Dhe se ky opsion nuk është i favorshëm për gratë, duke qenë së në të tilla raste, gratë ndjehen të tepërta në nukleusin familjar të vëllait dhe gruas së tij, dhe ato nuk janë të lira të gëzojnë plotësisht mënyrën e tyre të të jetuarit.

Aspekti i mbiemrit dhe gjakut: 

Gratë kur martohen, marrin mbiemrin e burrit, apo ja bashkëngjitin mbiemrit të tyre, që i identifikon si të martuara, dhe si të tilla me detyrime ndaj burrit, familjes dhe fisit. Mbiemri shënjon shpesh edhe përkatësinë e fisit. Dhe në këtë rast, mbiemri përveç aspektit identifikues ka peshën e emrit të fisit. Duke qenë se tradicionalisht, vajzat rriten për “me shku n’fis t’huej”, ato edhe kur të martohen, familja dhe fisi i burrit përsëri i konsideron si të fisit të huaj duke qenë se nusja nuk është gjak i tyre. Gratë mund të fitojnë pushtet, sidomos në familjet e mëdha në zonat rurale, ta zamë, kur t’u rriten fëmijët dhe janë më të shtyera në moshë, apo kur u vdes bashkëshorti. Ka raste kur gratë shtrojnë dhunë ndaj grave, (shumë rrallë ndaj burrave), të cilat të rritura në shtypje, përbrendësojnë patriarkalizmin dhe shtypin gratë poshtë hierarkisë patriarkale, e bazuar në gjini e moshë.

Në raste të ndarjeve apo divorceve, elementi patriarkal që lidhet me gjakun, ngushton edhe më tepër opsionet ekzistuese për gratë. Ato mund të kthehen në familjet prindërore por në raste se ato kanë fëmijë, ato detyrohen t‘i lënë fëmijët te burri duke qenë se tradita konsideron se fëmijët i takojnë babait (vija e gjakut) dhe jo nënës. Ato mund të rimartohen por në shumicën e rasteve përsëri duke lënë fëmijët, sepse burri i ardhshëm dhe familja e tij nuk e pranojnë gruan me fëmijë, përsëri për të njëjtën arsye. Kështuqë gratë duke mos dashur të ndahen nga fëmijët, janë të detyruara të mbesin në shtëpi të burrit dhe të durojnë dhunën. Opsioni tjetër, i fundit, janë strehimoret. Gratë që kanë përjetuar dhunë mund të rrinë në strehimore, por vetëm përkohësisht, sepse në mungesë të ri-integrimit pas qëndrimit në strehimore, ato detyrohen të kthehen përsëri, ose në shtëpi të burrit, ose të prindërve. Familjet të cilat qëndrojnë mirë ekonomikisht, në disa raste, i pranojnë bijat e tyre me fëmijë, por këto raste janë të rralla, sidomos duke e ditur shkallën e varfërisë në Kosovë.

Përveç këtyre elementeve që përbëjnë strukturën patriarkale në familje, dhe nuk u lënë opsione të favorshme grave të mbijetuara të dhunës, të fundit rëndohen edhe nga një presion i jashtëzakonshëm duke filluar së pari nga ushtruesit e dhunës, pastaj nga familjarët dhe më gjerësisht nga rrethi. Format e këtij presion janë kërcënimi nga ushtruesit e dhunës, minimizimi i problemit, paragjykimi dhe fajësimi i viktimave.

Ushtruesit e dhunës, më së shpeshti i kërcënojnë gratë e tyre se nëse nuk heshtin për dhunën e ushtruar mbi to apo nuk u binden, ata do t’ua vrasin vëllezërit, babanë dhe tërë familjen e prindërve të saj. Kjo frikë është ndër më e shpeshta arsye pse gratë nuk e raportojnë dhunën duke e ditur se organet përkatëse shtetërore janë të paafta që t’u dalin në mbrojtje. Në shumë raste, familjet e çiftit, u bëjnë presion grave që të heshtin për dhunën, nga frika që mund të vijë deri te ngatërresat ose vrasjet, dmth. “gjaqet” midis burrave të dy familjeve në miqësi. A. K. banore në një nga strehimoret në Kosovë tregon:  ‘…nana jeme veç tu u tutë: “Kuku bijë, mos iu kallxo ktyne [djemve] se dalin myten nërmje veti…” Në mungesë të zgjidhjes së problemit por edhe në mungesë të vetëdijes që dhuna përbën krim, familjet shpesh përpiqen ta injorojnë problemin apo ta minimizojnë si në rastin e A. K-së e cila thotë: “Familja jeme tu m’thanë: ti je dalë për nji shuplakë”. Eshtë e rëndësishme të theksohet që në shumë raste, ndërhyrja e shpejtë e familjeve prindërore, ka shpëtuar bijat e tyre nga dhuna por edhe nga vrasja e mundshme.

Paragjykimi dhe fajësimi janë dy anë të cilat janë pjesë e kësaj vorbulle në të cilën ndodhen gratë që kanë përjetuar dhunën. Shpesh, gratë gjykohen nga rrethi për veprimin se “ia ka thirrë burrit policinë”, duke e parë si turp veprimin e gruas, në vend se ta gjykojë dhunen mbi gratë. Një tjetër ilustrim i paragjykimeve të rrethit mund të jetë edhe ajo se çfarë thotë vëllai i vajzës shtatzënë në Dibër të cilën e vrau i ati: ‘Unë qaj, por kur jam brenda në shtëpi, ku nuk më sheh fshati, se thonë pastaj që qaj për motrën që na prishi nderin. Kam turp të qaj.’ 

Patriarkalizmi në Kosovë, ruhet nga shteti

Për shkak të diskriminimit dhe armiqësisë drejtuar shqiptarëve në Kosovë nga shteti jugosllav, e më vonë serb, institucioni i familjes ishte ndër ofruesit e sigurisë ekonomike dhe sociale. Edhe pas krijimit të shtetit të Kosovës, me mungesën e zhvillimit ekonomik, politikave të sigurisë sociale të favorshme për të gjithë qytetarët, zbatimin e ligjit, familja përsëri mbetet ofruesja kryesore e sigurisë sociale dhe ekonomike, por jo për të gjithë, e sidomos jo për gratë që përjetojnë dhunë. Përshtypja e përgjithshme në shoqëri që periudha pas luftës ka shënjuar ndryshime shoqërore rrënjësore, nuk qëndron, duke qenë se patriarkalizmi veç ka marrë forma dhe trajta tjera. Në të vërtetë, si shumica e shteteve post-komuniste që pas ndryshimeve pësuan nji ri-patriarkalizim të shoqërisë (Kaser, 2008), ashtu edhe shoqëria në Kosovë, në vitet e 90-a, në shumë aspekte, u  ri-tradicionalizua. Duke jetuar nën agresionin që shteti ushtronte, të ndarë dhe të izoluar, në një sistem të njohur si “sistemi paralel”, në një farë mëynyre është e pritshme që njerëzit tkurren dhe kapen pas vlerave dhe praktikave që më së miri i njohin dhe ato janë vlerat tradicionale patriarkale. Pas luftës, në shumë aspekte kjo tkurrje mbetet e pandryshuar, duke qenë se shteti i Kosovës duket që nuk bën mjaftueshëm për mirëqenien e qytetarëve. Në aspektin e praktikave tradicionale, ka edhe prurje të reja apo ndryshime simbolike, sepse, siç thotë Hobsbawn ‘tradita është e shpikur’. Megjithatë, as këto prurje nuk kanë arritur ta shkundin themelin e patriarkalitetit. Në nivelin publik, të institucioneve publike, ekziston një formë e të vepruarit, që në mungesë të një termi më përshkrues apo më definues, e kam quajtur  përshtatje. Kjo mënyrë përshtat format patriarkale në zbatim të ligjit dhe në mënyrën e të punuarit.

Siç e dimë, shteti i Kosovës ka arritur të aprovojë ligje në bazë të së cilave, (me gjithë mangësitë në disa prej tyre), gratë në Kosovë do të duhej të kishin mbrojtje institucionale. Por këto ligje nuk zbatohen, ose nuk zbatohen në përpikmëri dhe si pasojë e kësaj, lihet vend për përshtatje. Pra, këtu janë dy probleme: ligjet në fuqi nuk kanë zbatim në përpikmëri, dhe implementimi i tyre përshtatet sipas normave patriarkale. Seksioni vijues do të do shtrojë problemet në parandalimin dhe luftimin e dhunës ndaj grave, siç janë buxheti i ulët në nivelin institucional publik, shkeljet brenda sistemit të drejtësisë dhe qasjen e zyrtarëve në institucione ndaj problematikës (përshtatja).

Çështjet që kanë të bëjnë me buxhetin dhe ri-integrimi:

Kur raportohet për dhunë, atëherë grave u rekomandohet të shkojnë në ndonjë strehimore, si ndërmarrje e fundit për t’u vënë nën mbrojtje. Problemet të cilat strehimoret çdo herë i kanë adresuar janë: buxheti i ulët, dhe ri-integrimi pas strehimores. Politikat e shtetit, gjatë përpilimit të buxhetit, nuk i japin prioritet dhunës në familje apo aspekteve të cilat do të ndihmonin parandalimin e dhunës dhe mbrojtjen e grave. Sipas raportit të 2012-s RrGGK-së “Me çfarë çmimi? Alokimet Buxhetore për Zbatimin e Kornizës Ligjore kundër Dhunës në Familje në Kosovë”, Korniza Afatmesme e Shpenzimeve (KASh), dokumenti kryesor i planifikimit të politikave ekonomike qeveritare, nuk kishte përfshirë Strategjinë e 2011-s “Programi i Kosovës Kundër Dhunës në Familje dhe Plani i veprimit”, duke qenë se KASh-i ishte hartuar paraprakisht, dhe se në vitin 2014 do të duhej të hartohej një kornizë e re. Buxheti për këtë çështje kryesisht mbështetet në mundësinë dhe aftësinë e komunave që të gjenerojnë fonde, dhe në mbështetjen e donatorëve ndërkombëtarë të cilët tashmë e kanë reduktuar dukshëm dhënien e fondeve në Kosovë. Përgjithësisht ky raport tregon se duke pasë parasysh resurset e kufizuara në Kosovë, buxheti reflekton zgjedhjet politike dhe se qeveria ka dështuar t’u përmbahet zotimeve të përcaktuara në KASh, siç janë shërbimet sociale, (sektor përmes së cilit po ashtu do të punohej kundër dhunës në familje). Sa i përket strehimoreve, raporti i 2014-ës së RrGGK-së “Buxhetimi drejt Mirëqenies Sociale …” tregon se shteti u jep strehimoreve mbështetje financiare të njëjtë, pavarësisht faktit që një strehimore mund të ketë më shumë gra e fëmijë të strehuar se një tjetër strehimore në një komunë tjetër. Ndërkaq, sa i përket ri-integrimit, ky problem mbetet thjesht i pazgjidhur. Një rast, për të cilin unë jam në dijeni e që vlen të përmendet si storie suksesi është kur drejtoresha e strehimores në Prishtinë, Naime Sherifi, arriti që përmes zyrës së (atëherë) Habitat-it, t’i siguronte vendbanim një të mbijetuare të dhunës, ku ajo bashkë me fëmijët u vendosën në banesë kundrejt një qiraje shumë të ulët. Nëse gratë do të posedonin pronë, në procesin e ri-integrimit, kjo do të ishte një çështje e zgjidhur, në mesin e tjerave të cilat kanë peshë të njëjtë si: aftësimi profesional, punësimi, etj. Nëse i kthehemi shërbimeve sociale, me gjithë nevojat më të mëdha që kanë gratë, numri i tyre është më i vogël se i burrave që përfitojnë nga këto shërbime. Përgjatë viteve 2011- 2013, kishte disproporcion gjinor, me 62-65 % të përfituesve burra, (shih më gjerësisht raportin e RrGGK-së‚ Buxhetimi drejt Mirëqenies Sociale – Analizë e shpejtë gjinore për informim e buxhetim të përgjegjshëm gjinor në Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale në Kosovë).

Aspekti i shkeljeve brenda sistemit të drejtësisë:

Sundimi i ligjit përgjithësisht është ndër sektorët më problematik në Kosovë. I mbuluar me ngarkesa politike të zyrtarëve të shtetit të akuzuar për krime, lëndë të grumbulluara etj., rastet e dhunës në familje, nuk trajtohen me përparësi. Shpesh herë rastet e shumta nuk janë hetuar deri në fund apo, thjesht, janë mbyllur (RrGGK, Më shumë se ‘Vetëm Fjalë? Përgjigja e organeve të drejtësisë ndaj dhunës në familje në Kosovë; 2009). Rastet e tjera tregojnë për gjykatësit që shpesh anojnë kah ushtruesi i dhunës apo përpiqen t’i minimizojnë përshkallzimet e dhunës ndaj grave dhe fëmijëve, dhe kështu, edhe kur rastet arrijnë në gjykatë, gratë mbesin pa zgjidhje të problemit dhe të pambrojtura. Vetë gjykatësit, tregon ky raport, tregojnë raste në të cilët ata nuk favorizojnë arrestimin e ushtruesit të dhunës me arsyetimin se ushtruesi i dhunës do të shkurorëzohet nga gruaja sepse ajo e ka raportuar në polici, dhe pasojat janë, sipas tyre‚ shkatërrimi i familjes. Në këto raste, edhepse të vetëdijshëm që ushtruesit e dhunës duhet të arrestohen, gjykatësit parapëlqejnë t’i vendosin normat patriarkale para ligjit, në emër të “ruajtjes së familjes”.

Ushtruesit e dhunës (apo vrasësit), nganjëherë as nuk arrijnë të kapen nga policia. Drejtoreshat e Strehimoreve, për çdo ditë përballen me këto shkeljej, dhe njëra nga to tregoi një rast ku policia po përpiqej ta kapte ushtruesin e dhunës, por nuk po arrinte me arsyetimin se nuk po e gjente asnjëherë as në shtëpi e as në banesën e tij. Në një prej rasteve të kërkimit, viktima kuptoi që shoku i ngushtë i burrit të saj – ushtruesit të dhunës, ishte polici i cili po merrej me rastin, dhe po i lajmëronte dhunuesin se kur duhej të ikte nga vendi ku ata e kërkonin. Ushtruesit e dhunës edhe kur kapen, lirohen pas 72 orëve, apo edhe kur dënohen, dënimet janë shumë të lehta’ (ibid). Një anë tjetër që tregon mosmbështetjen institucionale, janë rastet e shkurorëzimeve, në të cilat burrat nuk paguajnë alimentacionin për fëmijët e tyre. Këto raste, në mungesë të njohurisë së ligjeve apo rregulloreve në fuqi dhe mekanizmave kundër dhunës në familje, nga ana e gjykatësve vazhdojnë të mos inspektohen nga afër. Rastet që më së shpejti më bie t’i dëgjoj janë rastet kur burrat vënë pasurinë e tyre në emër të babait apo vëllait dhe para gjykatës paraqiten që nuk kanë mundësi të japin alimentacion. Ndërkaq falsifikimi i dokumenteve dhe xhirollogarive bankare është më i shpeshti.

Këta shembuj tregojnë për vënien e vlerave patriarkale para ligjit, për dështim për t’i dalë zot detyrës për të cilën gjykatësit janë të thirrur për ta kryer e që në këtë profesion ka pasoja fatale. Një rast i tillë, është rasti i vrasjes së Diana Kastratit në vitin 2011, ku gjykatësi i Gjykatës Komunale kishte dështuar të zbatonte kërkesën e Kastratit për lëshim të urdhrit për mbrojtje emergjente. Për më tepër gjykatësi në fjalë, nga Këshilli Gjyqësor u ri-emërua si gjykatës me mandat të përhershëm. Në herën e parë të emërimit, Presidentja e vendit nuk e dekretoi vendimin e Këshillit Gjyqësor, ndërsa në ri-emërimin e dytë, ajo nuk kishte fuqi ligjore që ta refuzonte. 

Përshtatja e normave patriarkale:

Përshtatja e normave patriarkale në punën e përditshme, brenda kornizave ligjore, bëhet edhe nga një numër i punëtorëve socialë burra. Ata u qasen ushtruesve të dhunës, jo me një distancë të caktuar zyrtare, por në nivel personal alla “mos e rreh gruen se nuk bon”. Kur bëhet kërkesa për shkurorëzim në Qendrat për Punë Sociale, punëtorët socialë janë të obliguar t’i ofrojnë çiftit ndërmjetësim/këshillim, me qëllim të “mbrojtjes” së familjes. Teorikisht, kjo është një praktikë e mirë, por ne e dimë që në shoqëritë tona, kërkesat për shkurorëzim zakonisht janë në pikën kur çifti nuk mund të kthehet më bashkë. Çka ndodh në të vërtetë është se gratë rëndom binden të mos ndahen, edhe me çmimin e durimit të dhunës për hir që familja, sipas zyrtarëve, të mbetet e bashkuar.  Në të kundërtën, ndër tjera, bëhet edhe një rast social që do t’i kushtonte shtetit. Kjo dëshmon për mënyrën e të menduarit, e cila tregon se ideja e “ruajtjes së familjes” dhe kursimi i shtetit bëhet mbi kurriz të grave. Shembuj tjerë të tillë të shkeljeve si nga gjykatësit apo nga punëtorët socialë janë të regjistruara në raportet e RrGGK-së, që veç i përmendëm dhe në raportin “Siguria fillon në shtëpi: Hulumtim për hartimin e strategjisë së parë nacionale dhe të planit të veprimit kundër dhunës në familje”, po ashtu hulumtim i përpiluar nga ky Rrjet i Organizatave.

Relativizimi:

Në rrafshin publik, tema e dhunës ndaj grave, siç dhamë shembujt më herët në tekst, minimizohet apo relativizohet. Nëse kjo temë diskutohet me zyrtarë burra në nivel komunal apo publik, qëndrimi i tyre shpesh është mospërfillës. Duke e përcjellë këtë qëndrim me një gjysmë buzëqeshje cinike, ata e vendosin këtë çështje brenda kategorisë tashmë të etabluar si “çështje të grave” dhe jo si çështje shoqërore dhe alarmante. Në qarqe tjera shoqërore, dhuna relativizohet me shembullin se edhe në vendet më të zhvilluara, ndodh dhuna, dhe duke e përshkruar kështu “ndodhë” – e bën këtë të duket si çështje tërësisht periferike dhe jo kriminale. Dihet që dhuna në familje nuk bën përjashtime gjeografike, racore, klasore e gjinore. Por, gjithashtu dihet se gratë janë kategoria më e dëmtuar e shoqërisë, edhe në Evropë por edhe në vende tjera të globit. Në shoqëritë shqiptare, dhuna kryesisht ndodh për shkaqe, siç thuhet – të vënies së nderit në vend, dhe, për ruajtje të mbizotërimit patriarkal. Përcaktimi i asaj që e përbën nderin, është e vendosur nga burrat, por shpesh edhe e mbështetur nga gratë. Kuptimi mbi “nderin” dhe “moralin” praktikisht reduktohet te jeta private e gruas, duke mos e respektuar atë si private dhe si zgjedhje por duke ua ngarkuar atyre përgjegjësinë e ruajtjes së tyre. Në të njëjtën kohë, burrat kur i thejnë këto norma “morale“, ndëshkimi nuk vlen për ta. Prandaj qasjet mospërfillëse dhe relativizuese, duken si përpjekje për ta amortizuar angazhimin e feministeve që kjo çështje të trajtohet me përparësi dhe në përgjithësi punën e tyre kundër dhunës ndaj grave dhe fëmijve. 

Patriarkalizmi, nuk i kursen as burrat, sidomos ata të cilët nuk e përfillin meinstrimin patriarkal por, gjithsesi, ua ruan edhe privilegjet në familje dhe shoqëri. Kam përshtypjen që duke mos dashur t’i dorëzojnë këto privilegje, burrat marrin rolin defansiv kur shtrohet kjo çështje për t’u diskutuar, në vend se t’u bashkangjiten feministeve për ta luftuar dhunën ndaj grave dhe dhunën në familje. Poashtu, një numër i grave i bëjnë fajtore gratë për gjendjen e tyre apo për dominimin e burrave, sepse sipas tyre, janë gratë që i edukojnë fmijtë, por duke harruar kështu që janë burrat që e mbajnë pushtetin. Ky lloj fajsimi është edhe një dëshmi tjetër e socializimit të grave brenda kornizave patriarkale, në të cilat gratë janë fajtoret kujdestare. Por, sido që të jetë, çështja nuk është te hedhja e fajit, pra nuk është qëllimi që të hidhet faji te burrat apo gratë. Sulmi duhet drejtuar kah patriarkalizmi që prodhon mendësinë dhe sjelljet patriarkale, por së pari duhet ballafaquar me faktin që ekziston një sistem i tillë në shoqëritë tona. Prandaj në këtë vijë, mendoj që është e rëndësishme që të kuptohen drejt përpjekjet feministe dhe të theksohet që feminizmi si lëvizje ka për qëllim ‘…ta përmbysë seksizmin, eksploatimin seksist dhe shtypjen’ (hooks, 1984). Ky definim është i rëndësishëm sidomos për shkak të (keq)kuptimeve dhe përceptimeve ndaj feminizmit. Poashtu, edhe për shkak se në shoqëritë patriarkale, kërkesat për mundësi të barbarta dhe përmbushje të të drejtave njerzore të grave, shpesh kuptohen gabimisht si kërkesë për dominim, madje edhe si armiqësi ndaj burrave.

Duke i pasur parasysh çështjet që u shtruan deri tani – patriarkalizmin me karakteristikat e veta në kontekstin tonë shoqëror dhe shtyllat në të cilat gjallon, diskursi romantik mbi familjen, sikurse ai mbi kombin, tingëllon paradoksal dhe ironik. Paradoksi qëndron në atë se në njërën anë, familja cilësohet si një institucion ‘i shenjtë’, që e ka mbajtur kombin, dhe gruaja (njëjës), verbalisht, ngritet në piedestal duke theksuar veçanarisht rolin e saj riprodhues kombëtar. Në realitet, duhet pranuar faktin që brenda këtij institucioni dhe në emër të ruajtjes së tij, ato margjinalizohen, dhunohen dhe vriten. Në anën tjetër, kombi –  si projekt kryekëput maskilist dhe shteti, si pronë e burrave politikan patriarkal, festohet me narrative nacionaliste romantike, por në praktikë qytetarët e saj vidhen, degradohen e diskriminohen, e në veçanti, dhuna ndaj grave, nuk është kurrë problem prioritar për t’u zgjidhur. Për më tepër, në mungesë të zbatimit të ligjit dhe zbatimit të ‘përshtatjes’, shteti mirëmban dhe e ushqen patriarkalizmin. Prandaj, çështja e dhunës në familje, e dhunës ndaj grave dhe e vrasjeve, andej dhe këndej kufirit, nuk mund të trajtohet si çështje rastesh, si të izoluara apo si psikopati individuale, dhe nuk duhet trajtuar si çështje vetëm e grave apo organizatave të grave, por si problem sh o q ë r o r, si patriarkalizëm që bashkërisht, gra e burra, duhet ta përmbysim.

Ky artikull është përshtatur nga pjesë të hulumtimit të saj të doktoratës mbi Familjen dhe Sigurinë Sociale në Kosovë, (Universiteti i Grazit). Versioni origjinal i këtij artikulli është botuar në vitin 2014, në Kosovo 2.0. Ribotimi i artikullit është bërë me lejen e Kosovo 2.0.

Fotografia @Edi Matic