Lexime

Fuqia e grave: Elena Ferrante mbi patriarkalitetin dhe protestat në Iran

Shiva Akhavan Rad është gazetare e pavarur iraniane. Ajo punoi si psikologe përpara se të fillonte të shkruante për filmin dhe kulturën në gazetat dhe revistat lokale iraniane.

Elena Ferrante është autore e shumë librave, përfshirë Novelat Napolitane me katër vëllime, të cilat tregojnë historinë e dy vajzave, Lila dhe Lenù, të lindura në Napoli në vitin 1944, të cilat përpiqen të krijojnë jetë për veten e tyre brenda një kulture të dhunshme dhe represive.

Këtu, dy autoret diskutojnë për protestën, patriarkalizmin dhe fuqinë e gruas.

Rad: Gratë iraniane po jetojnë në një gjendje të tmerrshme. Ato po heqin shamitë e tyre në shenjë proteste kundër hixhabit të detyrueshëm dhe po ecin nëpër rrugë pa i mbuluar flokët dhe pa frikë nga arrestimi. Disa prej tyre shkuan përtej dhe djegën shamitë e tyre, kjo është një shenjë e një revolucioni të madh në Iran.

Për mendimin tim, të jesh grua në Iran është një akt politik. Kjo është arsyeja pse disa njerëz besojnë se lëvizja që është formuar sot në Iran është revolucioni i parë feminist në botë, i cili u prezantua me sloganin “Zan, Zendegi, Azadi” (Grua, Jetë, Liri). Ne jetojmë në një mjedis patriarkal dhe pasi lexova romanet tuaja napolitane dhe pashë serialin televiziv, ndjeva shumë ngjashmëri mes atmosferës së Iranit dhe atmosferës së Italisë në atë kohë, dhe u identifikova fort psikologjikisht me personazhet e Lilës dhe Lenùsë.

Pyes veten se çfarë do të bënin Lila dhe Lenù nëse do të jetonin në Iranin e këtyre trazirave? Ose çfarë do të bënit ju nëse do të jetonit në Iran?

Ferrante: Çfarë të të them? Lila me siguri do të ishte në vijën e parë të frontit dhe Lenù, për të mbajtur hapin, për të mos humbur asgjë, do ta ndiqte, madje edhe në burg dhe deri në vdekje.

Sa për mua, kam turp të bëj ndonjë pretendim: jam larg dhe në një vend të sigurt. Por prej javësh kam ndjekur atë që po ndodh.

Shtypja është që po ndodhë është e tmerrshme, por është e mrekullueshme që njerëzit nga prapavija të ndryshme qëndrojnë krah për krah, duke rezistuar.

Më emocionuesja nga krejt kjo, është që gratë janë qendra e vëmendjes. Motivet e grave iraniane janë motive urgjente të të gjithë atyre që sot, në Iran dhe në botë, luftojnë për dinjitet dhe autonomi, për lirinë për të vendosur se si t’i përdorin trupat e tyre, jetët e tyre. Më prekin veçanërisht gratë që i ekspozohen rrezikut me gjithë zemër, me vendosmëri absolute. Të demonstrosh në rrezik të jetës kërkon guxim të madh, dëshpërim ekstrem, një fije shprese.

Gjithmonë kam admiruar ata që përballen hapur me dhunën e pushtetit dhe gjithmonë pyes veten nëse do të isha e aftë për këtë. E mendoj veten si të ndrojtur, por nuk mund të toleroj askënd që më fut frikën. Qytetarët duhet t’i fusin frikën pushtetarëve të tyre represivë: e kundërta më tërbon. Dhe inati, në përgjithësi, më bën të harroj frikën.

Kështu, konsideroj që po të isha aty, do të isha në rrugë, si Lila, me pasion e inat; por edhe si Lenù, nga detyra, nevoja për të parë, për të kuptuar dhe për t’u përpjekur për të përshkruar.

Rad: Në vëllimin e parë të kuartetit, shoqja ime brilante, Lila i tregon Lenù-s për bisedën e saj me Pasquale: “Ai shpjegon për gjërat që kanë ndodhur para nesh… Ne nuk dimë asgjë, as kur ishim fëmijë dhe as tani. Prandaj, ne nuk jemi në gjendje të kuptojmë asgjë.”

Mendoj se një nga temat kryesore të romanit është se ne nuk mësojmë nga ndodhitë e të kaluarës, prandaj përsërisim gabimet historike të gjeneratave të mëparshme. Lila e kupton që prindërit e saj nuk dinë asgjë për të kaluarën dhe historinë e Italisë, as për fashizmin, as për drejtësinë, shtypjen dhe shfrytëzimin. Lila është në kërkim të ndërgjegjësimit historik, por është viktimë e një sistemi tradicional familjar, shoqërisë patriarkale dhe bandave kriminale si Camorra. Mendoj se historia është e rëndësishme në jetën e këtyre personazheve.

Në Iran, lëvizja për liri dhe lufta kundër tiranisë kanë qenë gjithmonë aty që nga revolucioni kushtetues. Forcat progresive dhe kombëtare, si dhe të majtët, janë shtypur gjithmonë nga qeveri të ndryshme, por lufta e popullit për liri ka vazhduar në forma të ndryshme gjatë historisë. Dhe tani brezi i ri po ecën sërish në një rrugë tjetër për të arritur lirinë.

Sipas jush, si mund të ndihmojë ky ndërgjegjësim historik lëvizjen e grave në Iran dhe emancipimin e tyre? A ka mundësi të kapërcejnë gabimet historike dhe të mos bien sërish në gropë?

Ferrante: Arsimimi është thelbësor. Studimi, kujtimi dhe vetë-analiza janë të domosdoshme për të bërë një zgjedhje të vetëdijshme për formën që dëshirojmë t’i japim jetës. E thënë kështu, megjithatë, është shumë lineare. Nuk duhet të harrojmë se çdo qenie njerëzore është një nyjë e lidhur në vete. Epoka të ndryshme, mospërputhshmëria në mendime dhe ndjenjat kontradiktore janë të gjitha të përziera në ne.

Këtu në Evropë ne tentojmë të thjeshtojmë kompleksitetin e rrugës sonë drejt lirisë. Kur mendojmë se kemi fituar, lëmë mënjanë dhimbjen, mospërputhjet dhe problemet e pazgjidhura.

Megjithatë, historia që është vërtet e dobishme për ne gratë, nuk është historia që paraqitet si një marsh triumfues, por, përkundrazi, historia që na kujton vuajtjet dhe padrejtësitë e përjetuara nga brezat e kaluar: historia që siguron që ne t’u japim drejtësi, që ne nuk e mashtrojmë veten për fitoret tona, se fillojmë përsëri pas disfatave tona dhe mbetemi të vetëdijshme se çdo brez, edhe pse mëson nga gjeneratat e mëparshme, përfundon duke bërë gabimet e veta. Duhet të jemi vigjilente. Nuk ka triumf.

Në perëndim besojmë se definitivisht i kemi fituar disa të drejta, duke harruar se asnjë e drejtë – veçanërisht për ne gratë – nuk fitohet kurrë me të vërtetë.

Rad: Italia ka një traditë të fortë të letërsisë socio-politike. Në Itali, shumë romane me kontekst social-politik dhe antifashist u shkruan nga shkrimtarë me ndikim si Ignazio Silone, Cesare Pavese dhe Pier Paolo Pasolini. Në të njëjtin kontekst janë krijuar edhe romanet tuaja. A ju ka frymëzuar ndonjë nga këta shkrimtarë italianë?

Sipas jush, cili është ndryshimi midis veprave tuaja dhe veprave të tyre dhe pse janë kaq të njohura në Itali dhe në mbarë botën?

Ferrante: Mësova nga shkrimtaret gra më shumë se nga burrat: Elsa Morante, Natalia Ginzburg, Alba de Céspedes, disa emra nga brezat e mëparshëm.

Sa i përket librave të mi, nuk e di: u përpoqa të përshkruaj përpjekjet e grave të brezit tim për të shpikur për veten e tyre – do të insistoja të “shpiknin për veten e tyre” – një jetë që nuk i nënshtrohet kulturës dhe fuqisë së patriarkatit.

Rad: A ka ndonjë arsye të veçantë që shkruani nën pseudonimin Elena Ferrante? Ndoshta edhe ju ndiheni njësoj si Lila, e cila pasi kalon përvojat e saj tragjike, shkrimi dhe fama bëhen një preokupim i parëndësishëm dhe modest për të?

Dua të them, ke arritur këtë mentalitet se fama nuk është e rëndësishme dhe se të shkruarit në mënyrë anonime është një lloj rritjeje e rrallë në tejkalimin e famës. Ndoshta Lila, e zhdukur dhe askush nuk di për të, tashmë është një shkrimtare e njohur që shkruan me pseudonim.

Ferrante: Përgjigja sot, përderisa po ju shkruaj, më duket e thjeshtë: E bëra sepse shmangia e suksesit dhe famës është një nga mënyrat e shumta për t’u ndjerë plotësisht e lirë. Por kam edhe një përgjigje pak më të ndërlikuar.

Njeriu nuk është autor tërë kohën. Për shembull, në jetën e përditshme bëj shumë gjëra të tjera të vogla që janë të rëndësishme për mua. Dëshira për të shkruar është momenti im i së vërtetës më të madhe. E quaj atë moment Elena Ferrante, që për mua dhe për lexuesit është emri im i vërtetë dhe i vetëm.

Rad: Duket se personazhi i Lilës është një grua, perceptimi i së cilës për jetën shkon përtej kohës së saj dhe gjithmonë sheh horizonte të largëta, megjithëse kjo nuk e pengon atë të gabojë, të vuajë dhe të jetë viktimë – përkundrazi, duket se vuan më së shumti. A është për shkak se ju i keni frymëzuar shpirtin këtij personazhi dhe se keni pasur përvoja të vështira dhe të dhimbshme në jetën tuaj si ajo?

Ferrante: Historia ime e jetës është e parëndësishme. Në pjesën më të madhe, Lila ngjan shumë prej grave të ndërlikuara që kam njohur dhe dashuruar, por që ndonjëherë janë të vështira për t’u bërë me to.

Çfarë mund t’ju them për to? Ato janë të jashtëzakonshme dhe të vështira, joshëse dhe të tmerrshme. Jeta e tyre është e mbushur me vuajtje të zgjatura dhe gëzime të papritura; janë shumë të ndjeshme. Ato lëvizin shpejt dhe në mënyrë të paparashikueshme, edhe pse duken të palëvizshme.

Sigurisht, për të përshkruar Lilën jam bazuar edhe në veten time, nga ajo ana që e njoh më pak dhe që më frikëson. Por nëse nuk do e futja karakterin e Lenù-së si më të kontrollueshëm, nuk do të kisha mundur të shkruaja për Lilën.

Rad: Një nga personazhet tjera interesante në romanin tuaj është Antonio, i cili përfundimisht shpëton veten nga pragu i çmendurisë dhe shkon në Gjermani. Tani që e analizoj, shoh që romani juaj është plot me nën-rrëfime që janë bazuar thellë në zemër të rrëfimit kryesor dhe plot personazhe tjera melankolike, jetët e të cilëve janë fjalë për fjalë tragjike, dhe është gjenialiteti juaj në shkrimin e tregimeve që më magjeps më së shumti.

Ju jeni mjeshtre e krijimit të personazheve introverte me shumë kompleksitet si Antonio, Enzo dhe Lenù. Këto personazhe i keni marrë nga jeta reale apo vijnë nga imagjinata juaj?

Ferrante: Këto personazhe kanë qenë pjesë e jetës sime gjithmonë. Jeta e tyre ka qenë kaotike, me shumë mospërputhje dhe momente të errëta. Por qeniet njerëzore nuk janë në vetvete një garancion

për letërsi solide. Këto qenie mund t’i përfshish në histori vetëm nëse gjen mënyra për t’i trajtuar ato me imagjinatë.

Rad: Ju keni thënë një herë në një intervistë se dhuna është një gjë mashkullore, por dhuna që po ndodh sot në Iran nuk është vetëm ndaj grave, por edhe burrat janë viktima të dhunës shtetërore dhe dhunës në familje. Për shembull, gratë që tradhtojnë burrat po kryejnë një lloj dhune. Mund të kem mendimin tuaj për këtë?

Ferrante: Ne gratë, kudo që jemi në botë, jemi të zhytura në kulturën mashkullore që nga lindja. Gjuha është mashkullore, familja është mashkullore, feja është mashkullore, ligjet janë mashkullore, institucionet qeveritare janë mashkullore, letërsia është mashkullore, artet janë mashkullore, shkencat janë mashkullore, arsimi – si mashkull ashtu edhe femër – është mashkull.

Çfarë dua të them? Dua të them se, në të gjitha manifestimet tona – madje edhe perceptimi i trupit tonë, madje edhe amësia – ne marrim formën e një gruaje përmes formave që sundimi patriarkal ka shpikur për ne gjatë mijëvjeçarëve. Gjithçka që unë, një grua, kërkoj të shpreh rrjedh detyrimisht nga brenda traditës mashkullore dhe dhuna nuk bën përjashtim.

Le të pranojmë se edhe tradhtia bashkëshortore e gruas është një formë dhune ndaj partnerit. Epo, është një akt i dhunshëm që gruaja kryen nga brenda, një koncept krejtësisht mashkullor të besnikërisë dhe të pabesisë, një koncept i bazuar në thelb në mbikëqyrjen obsesive të trupit të gruas.

Kjo është një dhunë bazike që na bën ta ndiejmë tradhtinë e grave si një akt të dhunshëm dhe një mëkat, në këtë rast të dënueshëm me vdekje. (Tradhtia e burrave përgjithësisht konsiderohet me dashamirësi, konsiderohet si një manifestim i vitalitetit të tepruar mashkullor: është legjitimuar.)

Edhe sot, në Itali, një grua që tradhton ose braktis partnerin për një burrë tjetër, vë në rrezik jetën e saj. Jo, jo, ne duhet të stërvitemi që të mos e konsiderojmë si të vërtetë absolute mashkullin. Raca njerëzore nuk ekziston: raca femërore ekziston, e vulosur për mijëvjeçarë brenda rregullave të racës mashkullore, brenda kulturës patriarkale, e cila është e ngadaltë të vdesë edhe mes burrave më të ndjeshëm, atyre që qëndrojnë pranë nesh, me synimet tona.

Edhe kur ne gratë ushtrojmë dhunë – dhe tani nuk po flas për tradhtinë bashkëshortore, por për dhunën në përgjithësi – ne e bëjmë atë sipas formave që janë krijuar nga burrat dhe bazuar në ankthet dhe frikën mashkullore. Format tona të dhunës – nëse ekzistojnë, dhe shpresoj jo – duhet të evulojnë më shumë.

Rad: Slavoj Žižek, mendimtari politik, kohët e fundit në reagim ndaj protestave të grave në Iran tha: “Ajo që po ndodh tani në Iran ka një rëndësi historike botërore: ajo ndërthur beteja të ndryshme (kundër shtypjes së grave, kundër fundamentalizmit fetar, për lirinë politike kundër shtetit) në një unitet organik.

“Irani nuk është pjesë e perëndimit të zhvilluar, kështu që slogani ‘Zan, Zendegi, Azadi’ është shumë i ndryshëm nga MeToo në vendet perëndimore: ai mobilizon miliona gra të zakonshme dhe është i lidhur drejtpërdrejt me luftën e të gjithëve, përfshirë burrat – nuk ka tendencë anti-mashkullore në të, siç ndodh shpesh me feminizmin perëndimor. Gratë dhe burrat janë bashkë në të, armiku është fundamentalizmi fetar i mbështetur nga terrori shtetëror”.

Çfarë mendon ti për këtë?

Ferrante: Në përgjithësi, unë jam dakord me Žižek: kundërshtari është fundamentalizmi fetar, lufta i kalon të gjitha kufijtë, përfshinë klasa të ndryshme, burra dhe gra, etj. Por kini kujdes të mos harroni, duke bashkuar këto aleanca, se janë gratë iraniane ato që janë motori i protestës.

Çdo luftë e grave sot ka një bërthamë të pashmangshme që për mendimin tim është si vijon: ne kurrë nuk do të jemi të lira për sa kohë që ne duhet të shprehemi, në çdo fushë, nga lenset mashkullore. Cila është gjinia e atyre që na shtypin, që ndërtojnë teokraci despotike, që na mohojnë të drejtat tona?

Edhe kur rebelohemi, rebelim i cili na kushton me jetë, edhe kur jemi protagonistet absolute të rebelimit tonë, duhet të kemi kujdes nga kategoritë e burrave që rrezikojmë t’i përdorim për të dhënë llogari për veten dhe rebelimin tonë. Ne duhet t’i kritikojmë ato kategori dhe të kërkojmë mënyra të reja, tonat.

Rad: Shoqëria italiane ka përjetuar epokën e tmerrshme të fashizmit dhe diktaturës së Musolinit dhe ne kemi vite që përjetojmë diktaturë të ngjashme në Iran. Kështu që unë do të doja t’ju pyesja se sa shumë simpatizoni të rinjtë rebelë iranianë që po luftojnë kundër kësaj diktature. Dhe a jeni të gatshëm t’i mbështesni ata? Keni një mesazh për ta?

Ferrante: Çdo luftë që kërkon të drejtën për të jetuar jetën tonë ashtu siç duam, duke marrë përsipër përgjegjësinë totale për zgjedhjet tona dhe duke mos i dhënë askujt të drejtën për të zgjedhur për ne, është e drejtë dhe duhet të mbështetet plotësisht.

Unë jam në anën e luftës suaj, veçanërisht në anën e të drejtës së grave për të krijuar jetën e tyre në liri të plotë, ashtu siç dëshirojnë ato, çfarëdo qoftë ajo.

Beteja juaj ka shkuar përtej kufijve kombëtarë dhe po mbart natyrën e saj specifike në luftën e të gjitha grave në botë. Ju na kujtoni edhe një herë se asnjë e drejtë nuk është përgjithmonë dhe se objektivi parësor i pushtetit, pas maskës së mizorisë, si dhe atij të dashamirësisë, është gjithmonë të na imponojë forma të reja skllavërie.

Rad: Lila dhe Lenù luftojnë për të pasur një jetë normale. Ato nuk duan të kalojnë nëpër të njëjtën rrugë si nënat e tyre dhe gratë e tjera të Napolit. Në këtë kuptim ka një ngjashmëri mes tyre dhe vajzave të reja iraniane që luftojnë për një jetë normale. Ne gratë iraniane kemi shumë vite që dëshirojmë një jetë normale.

Kam jetuar me romanet napolitane dhe shumë herë kam imagjinuar se duhet të ketë një shpresë për Lilën. Uroj që jeta e saj të mos ishte aq e hidhur dhe e trishtë. Duket se nuk ka asnjë burim qetësie për jetën super tragjike të Lilës. Nëse ka, çfarë është?

Ferrante: Te Lila mund të shohësh nevojën e saj dhe ankthin për ndryshim. Sikur të thoshte: gjendja ime është e patolerueshme, duhet ta ndryshoj, por në të u rrita dhe nëse e prish lë pas jo vetëm pikëllime, por edhe afeksione e rutina; rebelimi nuk është vetëm i mirë për mua, por edhe i dëmshëm.

Me fjalë të tjera, Lila tregon se nuk është e lehtë të shkosh përtej kufijve në të cilët jemi të mbyllur dhe sa e dhimbshme është – jo vetëm e gëzueshme – të detyrosh të hapësh, mes kontradiktave të panumërta, kafazet ku jemi mbyllur.

A do të gjejë paqe? Jo, paqja është për ata që mund të kënaqen me liri të pjesshme. Është në natyrën e saj që gjithmonë të kërkojë kufij të rinj për t’i kapërcyer, dhe sado që Lenù përpiqet të qëndrojë me të, ajo do ta humbasë nga sytë në fund.

Rad: A keni pasur në jetën tuaj një mësues apo mentor si Pasquale që e njoftoi Lilën me fashizmin, nazizmin dhe komunizmin?

Ferrante: Po, një shoqja ime. Por vonë, kur isha rreth të 20-tave.

Rad: A Keni një figurë reale si Lila apo Lenù që ju frymëzoi? Lenù e cila mendon se asgjë me të vërtetë e rëndësishme nuk do t’i ndodhte kurrë pa Lilën.

Ferrante: Po, veçanërisht në lidhje me aftësinë për të bindur veten të veproni në një mënyrë që vetë do t’ju frikësonte. Gratë si Lenù janë shumë më të shumta se ato si Lila, dhe kjo është e rëndësishme.

Lila është një shtytje e përhershme. Tek ajo buron gjithçka, por asgjë nuk zgjidhet. Ajo jeton gjithmonë, me dhimbje, brenda metamorfozës.

Lenù, nga ana tjetër, është forma e re që krijohet pas ndryshimit. Tek ajo metamorfoza bëhet e qëndrueshme, duke zbuluar gradualisht progresin që është bërë dhe, në të njëjtën kohë, pamjaftueshmërinë e saj.

Rad: Faleminderit shumë për kohën tuaj dhe shpresoj t’ju shohim diku në botë.

Shiva Akhavan Rad dhe Elena Ferrante

E përktheu: Medinë Dauti

Tekstin origjinal mund ta gjeni në: https://www.theguardian.com/books/2022/nov/26/the-power-of-women-acclaimed-italian-author-elena-ferrante-on-patriarchy-and-protest-in-iran?fbclid=IwAR2RKJOdTSbhdoYfvPjqA8ufgTYXo561cgX3s51ikRTqYRgLqel5nXW904c